Stel je voor: de middeleeuwen. Een tijd van ridders, kastelen en… vrijheden? Jazeker! En in het hart van de Kempen, daar waar nu het gezellige Eersel ligt, kregen de inwoners al zo'n 700 jaar geleden een wel heel bijzondere status: die van "vrijheid". Een uniek privilege van de hertog van Brabant, dat Eersel kleurde en vormde.
Maar wat hield die "vrijheid" nu precies in?
Het was meer dan alleen een mooi woord. Het betekende dat de Eerselnaren bevoorrechte burgers waren binnen het hertogdom. Ze genoten van speciale rechten, soms zelfs "stadsrechten" genoemd, die hen onderscheidden van de bewoners van omliggende dorpen. Denk aan minder verplichtingen op militair gebied, geen tol hoeven betalen binnen het Brabantse, en in sommige gevallen zelfs het recht om zelf belastingen te heffen! Stel je voor, je eigen lokale regels bepalen… dat was in die tijd behoorlijk revolutionair! Hoewel de exacte datum waarop Eersel deze felbegeerde status verwierf in nevelen gehuld is (de originele akte is helaas verloren gegaan), duikt het jaartal 1325 regelmatig op. Zou het dan echt zo'n 700 jaar geleden zijn dat Eersel deze bijzondere stap zette? Het blijft een boeiend mysterie dat de nieuwsgierigheid prikkelt!
De weg naar de vrijheid: een strategisch spel
Waarom gaf de hertog van Brabant zomaar deze privileges weg? Het was een slimme zet in een politiek schaakspel. In de Meierij, waar de hertog heerste, waren er namelijk ook andere machthebbers: de kerk, lokale heren… Zij hadden hun eigen invloed en inden belastingen. Door nieuwe nederzettingen te stichten en deze later de status van vrijheid te geven, trok de hertog meer mensen aan. Meer inwoners betekende meer macht voor hem. Eersel, met zijn strategische ligging in de "eninge van de Kempen" – een gebied met een eigen rechtspraak – speelde hierin waarschijnlijk een belangrijke rol. Er zijn zelfs aanwijzingen dat Eersel in de 12e en vroege 13e eeuw al een centrale plek was waar recht werd gesproken voor de hele Kempen!
Een slimme zet van de hertog!
De stichting van de nederzetting rondom de Markt, mogelijk in de 13e eeuw door de hertog, volgde een herkenbaar patroon: een breed plein met een centrale kapel. Hoewel de inwijdingsakte van de kapel dateert uit 1464, zou een eerdere versie best al veel langer bestaan kunnen hebben. Sommige historici zien deze stichting als een tegenwicht tegen de macht van de heren van Bergeijk. Een slimme zet van de hertog! Interessant genoeg zijn er bij opgravingen in de buurt van de kerk sporen van bewoning gevonden tot het midden van de 13e eeuw, maar daarna een lange periode niet. Zou de aantrekkingskracht van de nieuwe nederzetting rond de Markt de bewoners weggetrokken hebben? Of speelde de "laatmiddeleeuwse transitie" mee, waarbij men van de natte beekdalen naar hoger gelegen gronden verhuisde? Vragen die het verleden van Eersel extra spannend maken!
Een eigen stem: de schepenbank
Een belangrijk onderdeel van de "vrijheid" was de eigen schepenbank. Dit lokale rechtscollege sprak recht over alledaagse zaken en lichte vergrijpen binnen het gebied dat onder Eersel viel – vaak groter dan het dorp zelf. Voor zware misdrijven bleef men aangewezen op de schepenbank van 's-Hertogenbosch, maar voor de Eerselnaren was het een teken van autonomie om hun eigen geschillen lokaal te kunnen beslechten. Al in 1254 worden de schepenen van Eersel voor het eerst genoemd in een akte, een vroege indicatie van Eersels belangrijke positie.
Meer dan een dorp, minder dan een stad?
De privileges van een vrijheid werden in de volksmond soms verward met stadsrechten. En inderdaad, als je zoekt wanneer Eindhoven stadsrechten kreeg, kom je uit op een vroege datum. Dat komt omdat "vrijheid" in het Latijn als "ville" werd aangeduid, wat letterlijk "dorp" betekent, maar al snel geassocieerd werd met het Franse "ville" voor stad. De Eindhovense stadsarcheoloog Nico Arts ontwikkelde een interessant model om te bepalen of een plaats in de middeleeuwen de kenmerken van een kleine stad had. Laten we Eersel eens langs deze meetlat leggen:
Bevolking: Met tussen de 178 en 222 huishoudens in de 15e eeuw was Eersel groter dan de meeste omliggende dorpen. Er waren twee duidelijke woonkernen: rond de Markt en bij het kerkhof, met een verschuiving van de laatste naar de eerste in de loop van de middeleeuwen. Ook waren er gehuchten rondom het dorp.
Groepsculturen: Hoewel er aanwijzingen zijn voor lokale elite (ruiterijsporen, een kruisboogpijl), waren grote koopmanshuizen en luxe goederen waarschijnlijk minder prominent aanwezig dan in grotere steden.
Beroepen: De beroepen die in de oudste cijnsregisters (1340-1351) voorkomen, zoals bontwerker, kok, molenaar, smid en wever, wijzen op een economie die sterk gericht was op het omliggende platteland. De aanwezigheid van een kok doet vermoeden dat er wellicht ook herbergen waren.
Markt en cliënten: Eersel had al vroeg een markt, waarschijnlijk met een regionale functie. Het heffen van markttol bestond al voor 1203.
Platteland: De handel was waarschijnlijk voornamelijk gericht op de omliggende dorpen, al lag Eersel wel op een kruispunt van internationale handelsroutes tussen Antwerpen en Keulen, en tussen het zuiden en Den Bosch/Utrecht.
Centrale plaats-functies: Eersel had een parochiekerk (vermeld in 1308) en mogelijk al eerder een kapel. Er zijn echter geen aanwijzingen voor middeleeuwse ziekenhuizen of armenhuizen.
Zelfbestuur en zelfbewustzijn burgers: De oudste vermeldingen van de Eerselse gilden dateren van het einde van de 15e eeuw. Het feit dat er al vroeg een markt- en wegtol bestond, die door de hertog in leen werd gegeven, wijst op een zekere mate van autonomie.
Conclusie: een eigenzinnige "bijna-stad"
Hoewel Eersel misschien niet aan alle kenmerken van een volwaardige middeleeuwse stad voldeed, deelt het er zeker veel. Net als Eindhoven balanceerde het op de grens. Een belangrijk verschil was echter dat Eersel, voor zover bekend, geen noemenswaardige verdedigingswerken had. Dit maakte het in latere eeuwen kwetsbaar voor plunderende legers, waardoor het nooit kon doorgroeien tot een volwaardige stad.
Maar juist die unieke status van "vrijheid" gaf Eersel een eigenzinnig karakter, een gevoel van onafhankelijkheid dat wellicht tot op de dag van vandaag voelbaar is. Kom zelf de sfeer proeven in dit bijzondere dorp met zijn rijke geschiedenis!
Nieuwsgierig geworden? Wil je meer weten over de geschiedenis van Eersel? Duik in de bronnen die voor dit artikel gebruikt zijn door op onderstaande links te klikken: Eersel: Al 700 Jaar Eigenzinnig Vrij! & Eersel: Al 700 Jaar Eigenzinnig Vrij! (met afbeeldingen)
